Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, Бюджет кодекси ва Солиқ кодекслари ҳамда “Давлат божи тўғрисида”ги Қонунга 2024 йил 09 сентябрь кунги ЎРҚ–957-сонли Қонуни билан киритилган ўзгартиришлар ҳақида.
-Ер кодексининг 53-модданингучинчи қисми қуйидаги қуйидагича ўзгартирилган.
«Илмий-тадқиқот муассасаларига, мактабгача, умумий ўрта, ўрта махсус, профессионал ва олий таълим ташкилотларига ўқув, тажриба, нав синаш мақсадлари учун берилган ерлар ҳамда сув фонди ерлари фермер хўжаликларига берилмайди».
-Бюджет кодексининг 63-модда биринчи қисминингиккинчи хатбошисидаги«таълим муассасаларида» деган сўзлар «давлат таълим ташкилотларида» деган сўзлар билан алмаштирилсин; учинчи хатбошисидаги «таълим муассасаларида» деган сўзлар «давлат таълим ташкилотларида» деган сўзлар билан алмаштирилсин; тўртинчи хатбошисидаги«касб-ҳунар таълими муассасаларида» деган сўзлар «профессионал давлат таълим ташкилотларида» деган сўзлар билан алмаштирилган;
«мактабгача таълим, умумий ўрта таълим, ўрта махсус, профессионал таълим, олий таълим, олий таълимдан кейинги таълим, мактабдан ташқари таълим, кадрларнинг малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш ташкилотлари, болалар уйлари, давлат таълим ташкилотларини ахборот-услубий жиҳатдан таъминлаш муассасалари, вазирликлар ва идоралар тасарруфидаги давлат таълим ташкилотлари, бошқа ёрдамчи муассасаларни сақлаб туриш, шунингдек қонунчиликда Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан молиялаштирилиши назарда тутилган таълим тизими тадбирларининг харажатлари»; учинчи хатбошисидаги«олий ўқув юртларининг» деган сўзлар «давлат олий таълим ташкилотларининг» деган сўзлар билан алмаштирилган;
-Сайлов кодексининг 243-модда биринчи қисми 10-бандининг иккинчи хатбошисидаги «техник ва касб-ҳунар, олий таълим ва олий ўқув юртидан кейинги таълим» деган сўзлар «профессионал, олий таълим ва олий таълимдан кейинги таълим» деган сўзлар билан алмаштирилган.
369-модда биринчи қисмининг 9-банди қуйидаги таҳрирда баён этилсин:
«қонунчиликда белгиланадиган тартибда ўзини ўзи банд қилган шахсларнинг меҳнат фаолияти натижасида олинган даромадлари, шу жумладан ўқувчилар ва талабаларнинг Ўзбекистон Республикаси профессионал ва олий таълим ташкилотлари ҳудудида пулли ўқув курсларини, спорт тўгаракларини ташкил этишдан ва бошқа таълим хизматларини кўрсатишдан олинган даромадлари»;
374-модданинг 14-бандидаги«олий ўқув юртини» деган сўзлар «олий таълим ташкилотини» деган сўзлар билан алмаштирилган.
Аризачи Ч.Тошмаматов судга ариза билан мурожаат қилиб, Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси Шеробод туман бўлимининг унинг мурожаатига рад жавоби бериш борасидаги хатти-ҳаракатини қонунга хилоф деб топиб, 2006 йилдан 2010 йилгача бўлган даврларда “Янгиариқ Муҳандис Сервис” ММТПда ишлаган иш стажларини пенсия тайинлашда инобатга олиш мажбуриятини юклашни сўраган.
Аниқланишича, фуқаро Ч.Тошмаматов илк марта ёшга доир пенсия тайинлашни сўраб, 2024 йил апрель ойида Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси Шеробод туман бўлимига ариза билан мурожаат қилган.
Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси Шеробод туман бўлими пенсия ва нафақаларни тайинлаш комиссияси томонидан фуқаро Б.Жавлиевнинг мурожаати ўрганиб чиқилиб, 2024 йил апрель ойида ёшга доир пенсия тайинлаб, фуқаро Ч.Тошмаматовнинг 2006 йилдан 2010 йилгача бўлган даврларда “Янгиариқ Муҳандис Сервис” ММТПда ишлаган иш стажларидан жамғариб бориладиган ИНПС (1%) маблағлар Халқ банки филиалига ўтказилмаганлиги сабабли, ушбу йилларни фуқаронинг умумий иш стажига қўшиб ҳисобланмаган.
Ч.Тошмаматов, 2024 йил апрель ойида Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси Шеробод туман бўлимига ўзининг 2006 йилдан 2010 йилгача бўлган даврларда “Янгиариқ Муҳандис Сервис” ММТПда ишлаган иш стажларини умумий меҳнат стажига қўшиб ҳисобланишини сўраб, ариза билан пенсия жамғармасига мурожаат қилган.
Унинг мазкур аризаси Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси Шеробод туман бўлими пенсия ва нафақаларни тайинлаш комиссияси томонидан ўрганиб чиқилиб, умумий меҳнат стажига қўшиб ҳисобланиши сўралаётган йиллардаги иш стажлардан жамғариб бориладиган ИНПС (1%) маблағлар Халқ банки филиалига ўтказилмаганлиги сабабли, фуқаронинг сўраётган йиллардаги иш стажлари умумий меҳнат стажи сифатида инобатга олиш рад этилган.
Мазкур қарордан норози бўлган аризачи Ч.Тошмаматов, Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси Шеробод туман бўлимининг ушбу хатти-ҳаракатидан норози бўлиб, судга пенсия жамғармаси Шеробод туман бўлимининг хатти-ҳаракати устидан ариза билан судга мурожаат қилган.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 46-моддаси 1-қисмига кўра, ҳар ким қариганда, меҳнат қобилиятини йўқотганда, ишсизликда, шунингдек боқувчисини йўқотганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқига эга.
Ўзбекистон Республикаси “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонунининг 7-моддасига кўра, эркаклар-60 ёшга тўлганда ва иш стажлари камида 25 йил бўлган тақдирда пенсия олиш ҳуқуқига эга бўладилар.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2022 йил 13 октябрдаги 592-сонли қарори билан тасдиқланган “Давлат пенсияларини тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида”ги Низомнинг 56-бандида, меҳнат дафтарчаси (электрон меҳнат дафтарчаси) иш стажини тасдиқлайдиган асосий ҳужжат ҳисобланади. 2021 йил 1 июндан бошлаб пенсия тайинлаш учун мурожаат қилган шахснинг 2005 йил 1 январдан аввалги даврлар учун иш стажи меҳнат дафтарчасидаги (электрон меҳнат дафтарчасидаги) мавжуд ёзувлар асосида қўшимча тасдиқловчи ҳужжатлар талаб этилмасдан белгиланади. Иш стажи “ЯММТ” ИДАКдаги мавжуд маълумотлар асосида ҳам тасдиқланади. Меҳнат дафтарчаси мавжуд бўлмаганда, шунингдек, меҳнат дафтарчасида зарур ёзувлар бўлмаган ёки меҳнат фаолияти даврлари тўғрисида нотўғри ва ноаниқ ёзувлар мавжуд бўлган ҳолларда иш стажини тасдиқлаш учун (банд шахснинг иш стажидан ташқари) маълумотномалар, буйруқлардан кўчирмалар, шахсий ҳисобварақлар ва иш ҳақи бериш учун қайдномалар, меҳнат шартномалари (контрактлар), архив маълумотномалари ва меҳнат фаолияти даврлари тўғрисидаги маълумотлар мавжуд бўлган бошқа ҳужжатлар қабул қилинади”-деб белгилаб қўйилган.
Судда аниқланишича, аризачи Ч.Тошмаматовнинг 2006 йилдан 2010 йилгача бўлган даврларда “Янгиариқ Муҳандис Сервис” ММТПда ишлаганлиги унинг меҳнат дафтарчасида қайд қилинган.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 81-моддасида, шунингдек Ўзбекистон Республикаси “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонунининг 42-моддасига мувофиқ, меҳнат дафтарчаси ходимнинг меҳнат стажини тасдиқловчи асосий ҳужжат эканлиги белгиланган.
Шу сабабли, суднинг 2024 йил 6 майдаги ҳал қилув қарорига асосан пенсия жамғармаси Шеробод туман бўлимининг аризачи Ч.Тошмаматовнинг мурожаатига рад жавоби беришдан иборат хатти-ҳаракатлари қонунга хилоф деб топилиб, унинг зиммасига Ч.Тошмаматовнинг 2006 йилдан 2010 йилгача бўлган даврларда “Янгиариқ Муҳандис Сервис” ММТПда ишлаган даврини умумий иш стажи сифатида инобатга олиш мажбурияти юклатилган ва аризачи Ч.Тошмаматовнинг ҳуқуқлари тикланган.
Сурхондарё вилоят маъмурий суди судья катта ёрдамчиси лавозимига 2025 йил июль ойига қадар 1 та штат бирлигига ўриндошлиқ асосида ҳамда судья катта ёрдамчиси лавозими 2 та штат бирлигига доимий иш ўрнига малакали мутахассисларни ишга таклиф қилади.
Номзодлар танлов асосида ишга қабул қилинади.
Танловда олий юридик маълумотли, туман (шаҳар), туманлараро судларида икки йил стажга эга, компьютер билан ишлаш малакасига эга бўлган мутахассислар иштирок этиши мумкин.
Номзоднинг чет тилларини билиш қобилияти қўшимча равишда рағбатлантирилади.
Танлов бўйича номзодни ишга қабул қилиш тегишли комиссия суҳбати натижасига кўра амалга оширилади.
Танловда иштирок этиш истагини билдирган номзодлар Сурхондарё вилоят маъмурий судига (Термиз шаҳри, Навбоғ кўчаси, 12-уй) қуйидаги ҳужжатларни юборишлари сўралади:
– ариза (яшаш манзили ва телефон рақамини кўрсатган ҳолда);
Суд хужжатларини йиғмажилдларнинг юритиш тартиби.Хужжатлар кетма-кетлигига амал қилиш.
Вилоят маъмурий судига келиб тушган ҳар бир хужжат, топшириқлар йил бошида тасдиқланган номенклатураси асосида юритилган йиғмажилдга тикиб борилади.
Ижро этилган ҳужжатлар уларнинг қайси масалага оидлигига қараб алоҳида муқоваланган йиғмажилдларга қўшилади ва рўйхатга олинади. Йиғмажилдлар тўғри ташкил этилса, қайси ҳужжат қайси йиғмажилдда эканлигини тезда топиш имконини беради.
Шунинг учун ҳужжатлар уларнинг мазмунига қараб туркумларга ажратилиши ва ҳар бир ҳужжат ўз туркуми бўйича очилган йиғмажилдларга қўйилиши керак.
Ҳар бир йиғмажилднинг номи, тартиб сони ва умумий рўйхати бўлиши, у суднинг таркибий тармоқларида иш юритувчи назоратида туриши лозим. Юритилган йиғмажилдларнинг рўйхати суд раиси томонидан тасдиқланади
Тасдиқланган йиғмажилдлар рўйхати бир неча йил давомида ҳаракатда бўлади ва улар охирида якунловчи рақамлар қўйилиб, янги йил бошидан давом эттирилади.
Суднинг иш фаолиятини режалаштиришга оид ҳужжатлар учун ҳам алоҳида йиғмажилд очилади. Унга режаларнинг қандай бажарганлиги ҳақида маълумотлар тикиб қўйилади.
Рўйхатга киритилган ҳар бир ҳужжатга қатъий тартиб рақамлари қўйилиши, уларнинг номи сиёсий-ҳуқуқий жиҳатдан тўғри олиб борилиши керак.
Йиғмажилдлар ҳужжатларни гуруҳларга бўлиш асосида тузилади.
Ҳар бир йиғмажилдга фақат шу йиғмажилдга оид ҳужжатлар қўйилиши керак, ҳужжатларнинг кўпайтирилган нусхалари йиғмажилдга қўйилмайди. Ҳужжатларни йиғмажилдга қўйиш учун тўғри расмийлаштирилганлигини девонхона мудири томонидан текшириб кўрилиши, раҳбариятнинг йиғмажилдга деган имзоси (йил, ой, кун) бўлиши лозим.
Тўла расмийлаштирилмаган ҳужжатлар қайта расмийлаштирилиб, сўнг йиғмажилдга тикилади. Ҳар бир йиғмажилдга жойлаштирилган ҳужжатлар 250 варақдан ортиқ бўлмаслиги керак. Йиғмажилдларни тўғри расмийлаштиришнинг услубий раҳбарлиги ва назорати девонхона мудири томонидан олиб борилади.
Айрим туркумдаги ҳужжатларни тартибга солиш буйруқ ва фармойишларга оид ҳужжатлар ҳамда уларнинг ижроси гуруҳларга ажратилган ҳолда тартиб билан кетма-кет қўйилади.
Суд фаолияти юзасидан юқори давлат органларидан келган топшириқлар ва уларнинг бажарилиши ҳақидаги маълумотлар шу мақсад учун юритиладиган йиғмажилдга тартиб билан тикилади.
Суд аппарати ходимларининг шахсий ишларига оид ҳужжатлар алоҳида папкаларга қўйилиб, унинг устки муқовасига ёпиштирилган қоғозга ходимларнинг Ф.И.Ш. ёзилиши, муқованинг ички қисмига ёпиштирилган қоғозда эса унинг шахсига оид ҳужжатлар рўйхати бўлиши керак.
Ёзишмалар учун алоҳида йиғмажилд юритилади, шу жумладан юқори ташкилотлар билан бўлган ёзишмалар аниқ масалалар бўйича алоҳида гуруҳларга бўлиниб олиб борилиши лозим.
Ёзишмалар йиғмажилдига судга келган масалаларни ҳал этишга оид ҳамма ҳужжатлар ҳам тартиб билан жойлаштирилиши керак.
Йиғмажилдларни қабул қилиш алоҳида-алоҳида амалга оширилади, алоҳида қимматли йиғмажилдлар эса варақма-варақ текшириб олинади. Йиғмажилдлар (ҳужжатлар) рўйхатининг барча нусхаларида архив ҳужжатларининг архивга қабул қилиб олинганлиги тўғрисида белги қўйилади.
Йиғмажилдлар (ҳужжатлар) рўйхатида кўрсатилган сақлов бирликлари йўқ бўлган тақдирда қайтадан янги якуний ёзув ёзилади. Мавжуд бўлмаган йиғмажилдлар ва ҳужжатларнинг рақамлари ҳамда сабаблари ҳужжатларни қабул қилиш ва топшириш далолатномасида кўрсатилади. Жамлаш манбалари сақловга топширилмаган йиғмажилдларни қидириш чора-тадбирларини кўради.
Ҳар қандай манфаатдор шахс ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун маъмурий судга мурожаат қилишга ҳақли.
Жумладан, аризачи Б.Б. жавобгар туман ҳокимининг 2019 йил 26 апрелдаги Қ-2552-сонли қарорини ҳақиқий эмас деб топишни сўраган.
Аниқланишича, туман ҳокимининг 2019 йил 26 апрелдаги Қ-2552-сонли қарорига кўра, Х.Б.нинг 0,10 га ер участкасига унинг эгалик қилиш ҳуқуқи эътироф этилган.
Туман давлат архивининг маълумотномасига кўра, Халқ депутатлари қишлоқ совети ижроия қўмитасининг тегишли қарорига кўра, 130 рақам Х.А.га 0,15 га ер участкаси ажратилган.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 21 июндаги “Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Фуқароларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар ҳамда ўзбошимчалик билан қурилган турар жойларга нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этиш бўйича бир марталик умумдавлат акциясини ўтказиш тўғрисида”ги 2018 йил 20 апрелдаги пф-5421-сон фармони ижросини таъминлаш чора-тадбирлари ҳақида” 461-сон Қарорига 1-илова билан тасдиқланган “Кўчмас мулкка нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этиш бўйича бир марталик умумдавлат акцияси доирасида кўчмас мулкларга нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этиш тартиби тўғрисида”ги Низомнинг 1-бандига кўра, мазкур Низом турар жойларига нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этиш бўйича бир марталик умумдавлат акцияси доирасида жисмоний шахсларнинг қурилиш мақсадлари учун ажратилмаган ер участкаларида ёки иморат қуриш учун рухсатнома олмасдан қурилган якка тартибдаги уй-жойига нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этиш тартибини белгилаши қайд этилган.
Бироқ, иш бўйича низоли ер участкаси муқаддам 1991-йил 28 февралдаги Халқ депутатлари қишлоқ советининг тегишли қарорига асосан фуқаро Х.А.га ажратилган бўлган.
Шу сабабли ушбу ер участкаси турар жойларга нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этиш бўйича бир марталик умумдавлат акцияси доирасига кирмайди.
Мазкур ҳолатда ишчи гуруҳ томонидан ушбу ер участкаси муқаддам Х.А.га ажратилганлиги аниқланиши ва умумдавлат акцияси доирасида кўчмас мулкка нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этиб бўлмаслиги ҳақида хулосага келиниши лозим эди.
Ушбу ҳолатда низоли ҳоким қарорининг қабул қилиниши, иш бўйича аризачи ва учинчи шахсларнинг ҳуқуқларини бузган ҳамда ушбу қарорнинг қабул қилиниши қонунчиликка зид бўлган.
Шунинг учун Термиз туманлараро маъмурий судининг 2024 йил 21 августдаги ҳал қилув қарори билан ариза тўлиқ қаноатлантирилиб, туман ҳокимининг 2019 йил 26 апрелдаги Қ-2552-сонли қарори ҳақиқий эмас деб топилиб, иш бўйича аризачи ва учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари тикланган.
Яна бир мисол.
Хусусан, аризачи “EA” МЧЖнинг жавобгар Сурхондарё вилоят солиқ бошқармасига нисбатан 2024 йил 25 июндаги сайёр солиқ текширув материалларини кўриб чиқиш натижаси бўйича қабул қилинган қарорни ҳақиқий эмас деб топишни сўраган.
Сурхондарё вилоят солиқ бошқармасининг 2024 йил 25 июндаги қарорига кўра, МЧЖга нисбатан 417 333 459,32 сўм молиявий жарима қўлланилган ҳамда жамиятга нисбатан 4 397 303,28 сўм қўшилган қиймат солиғи, 145 146 431,39 сўм фойда солиғи ҳисобланган.
Ушбу камерал солиқ текшируви қайси давр учун ўтказилганлиги нега айнан шу қиймат олинганлиги баён қилинмаган.
Аризачи томонидан судга тақдим этилган жамият фаолиятида 2023 ноябрда ўтказилган камерал солиқ текширув натижаси юзасидан тузилган хулосага кўра, жамиятга нисбатан 494 678 831 сўм фойда солиғи ҳисобланган.
Аммо ушбу камерал солиқ текшируви натижаси Сайёр солиқ текширув натижасини кўриб чиқишда инобатга олинган ёки олинмаганлиги низоли қарордан англашилмайди.
Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 7-моддасида солиқ солиш принциплари қайд этилган бўлиб, солиқ солиш мажбурийлик, аниқлик ва солиқ органларининг солиқ тўловчилар билан ҳамкорлиги, адолатлилик, солиқ тизимининг ягоналиги, ошкоралик ва солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси принципларига асосланади.
Ушбу ҳолатда сайёр солиқ текшируви натижаси юзасидан қабул қилинган қарорда сайёр солиқ текшируви ва текширув натижасида расмийлаштирилган далолатномадаги ҳолатлар ҳуқуқий жиҳатдан ва солиқ солишнинг аниқлиги жиҳатидан баҳоланмаган.
Негаки, солиқ ҳисоблаш учун асос бўлган далолатномада ҳисоб-китобларда эҳтимоллар назариясидан фойдаланилган.
Бундай ҳолатда солиқ текшируви натижасини кўриб чиқиш юзасидан қабул қилинган қарорда текширув натижаларининг ҳар-бир ҳолати қонуний баҳоланиши, қўшимча солиқ ҳисобланадиган ҳолатлар қонуний асослантирилиши лозимлиги сабабли Термиз туманлараро маъмурий судининг 2024 йил 6 августдаги ҳал қилув қарори билан ариза тўлиқ қаноатлантирилган, Сурхондарё вилоят солиқ бошқармасининг 2024 йил 25 июндаги сайёр солиқ текширув материалларини кўриб чиқиш натижаси бўйича қабул қилинган қарори ҳақиқий эмас деб топилиб, Сурхондарё вилоят солиқ бошқармаси зиммасига мазкур сайёр солиқ текширув материалларини қайта кўриб чиқиш мажбурияти юклатилган.
Маъмурий жавобгарлик кодексига кўра, ҳақорат қилиш, яъни шахснинг шаъни ва қадр-қимматини қасддан камситиш — базавий ҳисоблаш миқдорининг йигирма бараваридан қирқ бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.
Жиноят кодексига кўра, мазкур ҳаракат маъмурий жазо қўлланилгандан кейин такроран содир этилган бўлса, — базавий ҳисоблаш миқдорининг икки юз бараваригача миқдорда жарима ёки икки юз қирқ соатгача мажбурий жамоат ишлари ёхуд бир йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жазоланади.
Аммо бир шахс бошқа бир шахсни ижтимоий тармоқларда ёки ОАВда ҳақорат қиладиган бўлса, бундай ҳолат Жиноят кодексининг 140-моддаси 2-қисм билан таснифланади. Шахсни ижтимоий тармоқларда ҳақорат қилганлик учун базавий ҳисоблаш миқдорининг икки юз бараваридан тўрт юз бараваригача миқдорда жарима ёки икки юз қирқ соатдан уч юз соатгача мажбурий жамоат ишлари ёхуд бир йилдан икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жазоланади.
Маъмурий жавобгарликка тортиладиган ҳақорат ва ижтимоий тармоқларда ҳақорат қилиш ўртасида фарқ унинг жамият одоб-аҳлоқ нормаларига етказиладиган зарари билан боғлиқ. Шу сабабдан ҳам ижтимоий тармоқларда ёки ахборот воситаларида ҳақорат қилганлик учун жарима миқдори анча юқори.
Давлатимиз мустақилликка эришгандан кейин тарихан қисқа давр ичида инсон, унинг манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликлари олий қадрият ҳисобланган фуқаролик жамиятини барпо этиш борасида улкан ишлар амалга оширилди. Президентимиз Шавкат Мирзиёев раҳбарлигида изчиллик билан тадбиқ этилаётган ҳаётимизнинг барча жабҳаларини демократлаштириш ҳамда эркинлаштириш йўлидаги ислоҳотлар негизида суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштириш, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг ишончли ҳимоясини таъминлашга қаратилган эзгу мақсад ҳам мужассамдир.
Дарҳақиқат, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилишнинг турли кафолатлари мавжуд. Ҳуқуқий кафолатларнинг энг муҳими бу – шахснинг суд орқали ҳимоя қилиниш ҳуқуқини таъминлашдир.
Маъмурий судлар ташкил этилгунига қадар давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоятларни кўриб чиқиш фуқаролик ишлари бўйича ва хўжалик судлари томонидан, маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишлар эса жиноят ишлари бўйича судлар томонидан амалга оширилаётган эди.
Эндиликда ушбу тоифадаги ишлар янги ташкил этилган маъмурий судлар томонидан амалга оширила бошланди. 2017 йил 1 июндан бошлаб оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган маъмурий низолар ва маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш ваколати янги ташкил этилган Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар, туман (шаҳар) маъмурий судларига ўтказилди.
Маъмурий судлар томонидан кўриладиган оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низолар – бу бир томондан фуқаролар ва юридик шахслар бўлса, бошқа томондан давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари ўртасидаги ҳуқуқий низолар бўлиб, бунда ҳар бир шахс конституциямизда белгилаб қўйилган ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) ва қарорлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқини амалга оширади.
Жумладан, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузувчи хатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан берилган шикоятлар, давлат органининг, фуқаролар ўзини-ўзи бошқариш органининг ҳужжатини ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги аризалар ҳам маъмурий судлар томонидан кўрила бошланди.
Маъмурий судлар суд ҳокимиятининг бир тармоғи сифатида қонун билан фақат ўзига юклатилган низоларга доир ишларни кўриб ҳал қилади.
Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексининг 26-моддасига кўра маъмурий судга фуқаролар ва юридик шахсларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги, маъмурий ва бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар тааллуқлидир, бундан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига, фуқаролик ишлари бўйича судларга, иқтисодий судларга ва ҳарбий судларга тааллуқли ишлар мустасно.
Давлат органлари, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари ва мансабдор шахсларнинг қуйидаги:
фуқаронинг ҳуқуқлари ва эркинликлари бузилишига сабабчи бўлган;
фуқаронинг ўз ҳуқуқлари ва эркинликларини рўёбга чиқаришга монелик туғдирган;
фуқаро зиммасига қонунга хилоф равишда қандайдир мажбурият юклатилишига сабабчи бўлган коллегиал ёки якка тартибдаги хатти-ҳаракатлар (қарорлар) устидан судга шикоят қилиниши мумкин.
Шуни ҳисобга олган ҳолда, ҳам якка тартибдаги, ҳам умумий хусусиятга эга бўлган ҳар қандай қарорлар устидан юқорида кўрсатилган Кодексда белгиланган тартибда судга шикоят қилиш мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси 2018 йил 1 апрелдан кучга кирган.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси 4 бўлим 29 боб ва 288 моддадан иборат.
Статистик маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, фуқароларнинг ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини суд орқали ҳимоя қилиш борасидаги мурожаатлари йил сайин кўпайиб бормоқда. Бу аввало, соҳада амалга оширилаётган ислоҳотлар, қабул қилинаётган фармон ва қарорлар самараси ўлароқ, фуқароларнинг одил судловга ишончи муттасил ортиб бораётганлигининг амалдаги ифодасидир.
Президентимизнинг ташаббуси билан мамлакатда қонун устуворлигини таъминлаш, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларини рўёбга чиқариш ва жамиятда адолатни қарор топтиришда одил судлов алоҳида ўрин тутишини эътиборга олган ҳолда, сўнгги йилларда суд-ҳуқуқ соҳасини тубдан ислоҳ этишга қаратилган кенг қамровли ҳуқуқий – ташкилий чора-тадбирлар амалга оширилди.
Мамлакатимизда суд-ҳуқуқ соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар фуқароларнинг судга мурожаат қилиш имкониятини кенгайтириб, одил судловга эришиш даражасини янада ошириш ҳамда судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш имконини бермоқда. Айни шу мақсадда бир қатор янги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳам қабул қилинди, амалдаги қонунчилик нормаларига тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Шунингдек айни вақтда давлат органлари ҳамда жисмоний ва юридик шахслар ўртасидаги оммавий ҳуқуқий муносабатларда маъмурий судлар томонидан фуқаролар ва юридик шахсларнинг, хусусан тадбиркорлик субйектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари самарали ҳимоя этилиб келинмоқда.
Президентимиз таъкидлаганларидек, келгусида маъмурий судлар фаолиятини халқаро андозалар асосида такомиллаштириш юзасидан тегишли чора-тадбирлар амалга ошириш, суд хусусий мулк ҳимоясида туриб, фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқларини тиклаш орқали ижро идораларини қонун доирасида ишлашга мажбур қиладиган тизимни яратиш зарур, бу эса жамият тараққиётига, биринчи навбатда, унинг иқтисодий равнақига хизмат қилади.
Биз мамлакатимиз ривожини, аҳоли фаровонлигини таъминлашда ҳал қилувчи ўрин эгаллайдиган тадбиркор ва мулкдорлар ҳуқуқларини ҳар томонлама ҳимоя қилишимиз лозим.
Шу муносабат билан хусусий мулк устуворлиги қонунларимизда асосий тамойил сифатида белгиланди. Давлат идораси маълумотига ишониб мол-мулк сотиб олган шахснинг ҳуқуқи бузилмаслиги таъминланади”, — деди давлатимиз раҳбари.
Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 11 сентабрдаги “Ўзбекистон-2030” стратегияси тўғрисида”ги ПФ-158-сонли Фармони билан тасдиқланган Стратегиянинг 4.2-бандида қонун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимидаги ислоҳотлар белгиланган бўлиб маъмурий судларга бевосита мурожаат қилишга тўсқинлик қилаётган омилларни тўлиқ бартараф этиш, судга қадар босқичда низоларни ҳал қилиш самарадорлигини 50 фоизга ошириш, судга қадар ҳал этилиши мумкин бўлган низолар юзасидан судларга келиб тушадиган ишлар сонини 50 фоизга камайтириш, маъмурий ҳуқуқбузарликларга оид ишларни кўриб чиқиш натижалари устидан судларга юборилаётган шикоятларнинг 50 фоизини электрон шаклда келиб тушишига эришиш, тадбиркорлик субйектларига нисбатан кўрилаётган жиноят ишларининг 100 фоизида ҳимоячи ёки жамоат ҳимоячиси иштирокини таъминлашга эришиш, жаҳон одил судлов лойиҳасининг Ҳуқуқ устуворлиги индекси бўйича 0,64 баллни тўплашга эришиш, бошқарув сифати индикаторларининг Ҳуқуқ устуворлиги йўналиши бўйича 61,5 баллни тўплашга эришиш белгиланган.
Кейинги йилларда “Янги Ўзбекистон — янги суд” принципи доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш учун инсоннинг қадр-қиммати устуворлигини таъминлашга қаратилган муҳим ислоҳотлар амалга оширилди.
Хусусан, мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини янада такомиллаштириш, фуқаролар ва тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш чораларини кучайтириш, одил судловни самарали таъминлаш бўйича изчил ишлар олиб борилди. Олиб борилган ишлар натижасида одил судловни амалга ошириш жараёнида шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш даражаси янги босқичга чиқди.
Шунингдек, бугунги кунда суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш институтини такомиллаштириш орқали процессуал кодексларга фуқаролар учун кулай ҳамда соддалаштирилган тартибни яратишга қаратилган тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Бундан ташқари, янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида суд ҳокимиятининг мустақил ҳолда иш юритишига ва судьялар муайян ишлар бўйича ҳисобдор бўлмаслигига оид конституциявий кафолатлар белгилаб қўйилганлиги судлар фаолияти самарадорлигини ошириш йўлидаги яна бир муҳим қадам бўлди.
Мазкур конституциявий кафолатларни ҳаётга тўлақонли татбиқ этиш, суд ҳокимиятининг мустақиллиги кафолатларини янада мустаҳкамлаш мақсадида судлар раисларининг халқ депутатлари маҳаллий Кенгашларига бир йилда камида бир марта ахборот тақдим этиши ҳақидаги қоидани бекор қилиш, шунингдек суд қарорларини қайта кўриш институти такомиллаштирилганлиги муносабати билан ягона суд амалиётини таъминлаш, қонунчиликдаги айрим бўшлиқларни ва зиддиятларни бартараф этиш зарурияти юзага келди.
Ўзбекистон Республикасининг 2024 йил 14 августдаги ЎРҚ–943-сонли Қонуни билан “Судлар тўғрисида”ги қонунги бир қатор ўзгартириш ва қўшимчалар киритилади.
Эндиликда, судьяларнинг аҳоли билан учрашувларини ташкил этади, шунингдек жамоатчиликни ҳар чоракда суднинг фаолияти тўғрисида оммавий ахборот воситалари орқали хабардор қилиб боради.
Мазкур ўзгариш суд ҳокимиятининг мустақиллиги кафолатларини янада мустаҳкамлашга, жамиятнинг судлар фаолияти тўғрисида мунтазам ахборот олиши учун мустаҳкам ҳуқуқий асосларни яратишга, судьялар зиммасига одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ бўлмаган бирор-бир мажбурият юклатилишининг олдини олишга ҳамда улар фаолиятининг шаффофлигини таъминлашга, шунингдек қонунчиликдаги айрим бўшлиқлар ва зиддиятларни бартараф этишга хизмат қилади.
Бугунги кунда ахборот технологиялари ҳаётимизнинг барча жабҳаларида муҳим рол ўйнайди. Биз компютерлар, смартфонлар ва бошқа рақамли қурилмалардан кундалик ҳаётимизда, ишда ва ўқишда кенг фойдаланамиз. Шу билан бирга, бу технологиялар бизнинг шахсий маълумотларимиз ва молиявий ресурсларимизни ҳимоя қилишда катта масъулият юклайди. Киберхавфсизлик бу борада жуда муҳим аҳамиятга эга.
Киберхавфсизлик – бу компютер тизимлари, тармоқлар ва маълумотларни рухсатсиз киришдан, фойдаланишдан, ошкор қилишдан, бузилишдан, ўзгартиришдан ёки йўқ қилишдан ҳимоя қилиш амалиёти. У нафақат бизнес ва давлат ташкилотлари учун, балки ҳар бир инсон учун ҳам долзарб масаладир.
Кундалик ҳаётимизда биз кўпинча шахсий маълумотларимизни онлайн платформаларда, ижтимоий тармоқларда ва бошқа веб-сайтларда бўлишамиз. Бу маълумотлар орасида бизнинг исм-шарифимиз, туғилган санмиз, манзилимиз, телефон рақамимиз, электрон почта манзилимиз ва ҳатто кредит карта маълумотларимиз ҳам бўлиши мумкин. Агар бу маълумотлар нотўғри қўлларга тушса, улар фирибгарлик, ўғирлик ёки шахсий ҳаётимизга тажовуз қилиш учун ишлатилиши мумкин.
Шунингдек, биз онлайн харидларни амалга оширганимизда, интернет-банкинг хизматларидан фойдалан ганимизда ёки солиқ декларацияларини тўлдирганимизда ҳам шахсий ва молиявий маълумотларимизни ҳимоя қилишимиз керак. Бу маълумотларнинг хавфсизлигини таъминлаш учун биз ишончли веб-сайтлардан фойдаланишимиз, кучли паролларни танлашимиз ва уларни мунтазам равишда янгилашимиз, ҳамда шубҳали ҳаволаларга киришдан сақланишимиз лозим.
Корхоналар ва ташкилотлар ҳам киберхавфсизликка жиддий эътибор қаратишлари керак. Ахборот тизимларидаги заифликлар ёки хавфсизлик камчиликлари сезиларли молиявий йўқотишларга, обрўга путур етказишга ва мижозлар ишончини йўқотишга олиб келиши мумкин. Компаниялар ўз тизимларини ҳимоя қилиш учун фиреwаллс, антивирус дастурларини ўрнатишлари, ходимларни киберхавфсизлик бўйича ўқитишлари ва доимий равишда тизимларини текшириб туришлари зарур.
Давлат органлари ҳам киберхавфсизликни таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Улар киберхавфсизлик соҳасидаги қонунларни ишлаб чиқиш, кибержиноятчиликка қарши курашиш ва аҳолини киберхавфсизлик бўйича хабардор қилиш орқали фуқароларнинг онлайн хавфсизлигини ҳимоя қилишади. Ўзбекистонда ҳам бу борада бир қатор чора-тадбирлар кўрилмоқда. Хусусан, 2022 – йилда «Киберхавфсизлик тўғрисида»ги қонун қабул қилинди. Ушбу қонун ахборот технологиялари соҳасидаги муносабатларни тартибга солади, давлат органлари, юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилайди.
Қонунга кўра, давлат органлари ва бошқа ташкилотлар ўз ахборот тизимларининг хавфсизлигини таъминлаши, кибертаҳдидларни аниқлаш ва уларга қарши курашиш чораларини кўриши шарт. Шунингдек, улар ўз ходимларини киберхавфсизлик соҳасида ўқитишлари ва бу борадаги халқаро ҳамкорликни йўлга қўйишлари керак.
Жисмоний шахслар ҳам ўз шахсий маълумотларини ҳимоя қилишда масъулдирлар. Улар шахсий маълумотларини эҳтиёткорлик билан бошқаларга беришлари, ишончли пароллардан фойдаланишлари ва уларни мунтазам равишда янгилашлари тавсия этилади. Шунингдек, улар ўз компютерлари ва мобил қурилмаларида антивирус дастурларини ўрнатишлари ва доимий равишда янгилаб туришлари лозим.
Киберхавфсизлик соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар учун жиноий ва маъмурий жавобгарлик белгиланган. Кибержиноятлар орасида компютер тизимларига рухсатсиз кириш, маълумотларни ўғирлаш ёки йўқ қилиш, компютер вируслари тарқатиш, фирибгарлик ва бошқалар бор.
Хулоса қилиб айтганда, киберхавфсизлик бугунги ахборот асрида жуда долзарб масала ҳисобланади. Ҳар биримиз ўз шахсий маълумотларимиз ва молиявий ресурсларимизни ҳимоя қилишда масъулиятли бўлишимиз, шунингдек, давлат органлари ва ташкилотлар ҳам бу борада зарур чораларни кўришлари лозим. Фақатгина биргаликдаги саъй-ҳаракатлар билан биз кибертаҳдидларга қарши самарали кураша оламиз ва хавфсиз онлайн муҳитни ярата оламиз.
Киберхавфсизлик маданиятини шакллантириш ва аҳолининг онлайн хавфсизлик бўйича саводхонлигини ошириш ҳам муҳим вазифалардан биридир. Бунинг учун таълим муассасаларида киберхавфсизлик бўйича дарслар ва тренинглар ўтказиш, оммавий ахборот воситаларида мавзуга оид кўрсатувлар ва мақолалар бериб бориш, ижтимоий рекламалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Шу йўл билан биз ёшларимизга киберхавфсизлик кўникмаларини сингдиришимиз ва уларни онлайн таҳдидлардан ҳимоя қилишимиз мумкин.
Халқаро миқёсда ҳам киберхавфсизлик масаласига катта эътибор қаратилмоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Европа Иттифоқи, НАТО каби ташкилотлар киберхавфсизлик соҳасида ҳамкорликни мустаҳкамлаш, тажриба алмашиш ва стандартларни ишлаб чиқиш борасида фаолият олиб бормоқда. Ўзбекистон ҳам бу жараёнларда фаол иштирок этиши ва илғор тажрибаларни ўрганиши муҳимдир.
Шуни унутмаслик керакки, технологиялар шиддат билан ривожланиб бораётган бир даврда киберхавфсизликка эътиборни сусайтирмаслик лозим. Янги таҳдидлар ва хавфлар пайдо бўлиши билан биз уларга қарши курашишнинг янги усулларини ишлаб чиқишимиз ва доимий равишда огоҳ бўлиб туришимиз зарур. Зеро, киберхавфсизлик барчамизнинг умумий масаламиз ва масъулиятимиздир.
Умид қиламизки, ушбу мақола сизга киберхавфсизликнинг аҳамияти ва ҳуқуқий жиҳатларини тушунишингизда ёрдам берди. Келинг, ҳаммамиз онлайн хавфсизлик маданиятини шакллантиришга ўз ҳиссамизни қўшайлик ва замонавий технологиялардан хавфсиз ва самарали фойдаланишни ўрганайлик. Ахборот технологиялари ҳаётимизни яхшилаш ва фаровонлигимизни ошириш учун хизмат қилсин!
Сурхондарё вилояр маъмурий суд
Бош консултанти
И.Шайманов
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2025 | Сурхондарё вилоят маъмурий суди
