Киберхавфсизликнинг кундалик ҳаётимиздаги аҳамияти ва ҳуқуқий жиҳатлари
Бугунги кунда ахборот технологиялари ҳаётимизнинг барча жабҳаларида муҳим рол ўйнайди. Биз компютерлар, смартфонлар ва бошқа рақамли қурилмалардан кундалик ҳаётимизда, ишда ва ўқишда кенг фойдаланамиз. Шу билан бирга, бу технологиялар бизнинг шахсий маълумотларимиз ва молиявий ресурсларимизни ҳимоя қилишда катта масъулият юклайди. Киберхавфсизлик бу борада жуда муҳим аҳамиятга эга.
Киберхавфсизлик – бу компютер тизимлари, тармоқлар ва маълумотларни рухсатсиз киришдан, фойдаланишдан, ошкор қилишдан, бузилишдан, ўзгартиришдан ёки йўқ қилишдан ҳимоя қилиш амалиёти. У нафақат бизнес ва давлат ташкилотлари учун, балки ҳар бир инсон учун ҳам долзарб масаладир.
Кундалик ҳаётимизда биз кўпинча шахсий маълумотларимизни онлайн платформаларда, ижтимоий тармоқларда ва бошқа веб-сайтларда бўлишамиз. Бу маълумотлар орасида бизнинг исм-шарифимиз, туғилган санмиз, манзилимиз, телефон рақамимиз, электрон почта манзилимиз ва ҳатто кредит карта маълумотларимиз ҳам бўлиши мумкин. Агар бу маълумотлар нотўғри қўлларга тушса, улар фирибгарлик, ўғирлик ёки шахсий ҳаётимизга тажовуз қилиш учун ишлатилиши мумкин.
Шунингдек, биз онлайн харидларни амалга оширганимизда, интернет-банкинг хизматларидан фойдалан ганимизда ёки солиқ декларацияларини тўлдирганимизда ҳам шахсий ва молиявий маълумотларимизни ҳимоя қилишимиз керак. Бу маълумотларнинг хавфсизлигини таъминлаш учун биз ишончли веб-сайтлардан фойдаланишимиз, кучли паролларни танлашимиз ва уларни мунтазам равишда янгилашимиз, ҳамда шубҳали ҳаволаларга киришдан сақланишимиз лозим.
Корхоналар ва ташкилотлар ҳам киберхавфсизликка жиддий эътибор қаратишлари керак. Ахборот тизимларидаги заифликлар ёки хавфсизлик камчиликлари сезиларли молиявий йўқотишларга, обрўга путур етказишга ва мижозлар ишончини йўқотишга олиб келиши мумкин. Компаниялар ўз тизимларини ҳимоя қилиш учун фиреwаллс, антивирус дастурларини ўрнатишлари, ходимларни киберхавфсизлик бўйича ўқитишлари ва доимий равишда тизимларини текшириб туришлари зарур.
Давлат органлари ҳам киберхавфсизликни таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Улар киберхавфсизлик соҳасидаги қонунларни ишлаб чиқиш, кибержиноятчиликка қарши курашиш ва аҳолини киберхавфсизлик бўйича хабардор қилиш орқали фуқароларнинг онлайн хавфсизлигини ҳимоя қилишади. Ўзбекистонда ҳам бу борада бир қатор чора-тадбирлар кўрилмоқда. Хусусан, 2022 – йилда «Киберхавфсизлик тўғрисида»ги қонун қабул қилинди. Ушбу қонун ахборот технологиялари соҳасидаги муносабатларни тартибга солади, давлат органлари, юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилайди.
Қонунга кўра, давлат органлари ва бошқа ташкилотлар ўз ахборот тизимларининг хавфсизлигини таъминлаши, кибертаҳдидларни аниқлаш ва уларга қарши курашиш чораларини кўриши шарт. Шунингдек, улар ўз ходимларини киберхавфсизлик соҳасида ўқитишлари ва бу борадаги халқаро ҳамкорликни йўлга қўйишлари керак.
Жисмоний шахслар ҳам ўз шахсий маълумотларини ҳимоя қилишда масъулдирлар. Улар шахсий маълумотларини эҳтиёткорлик билан бошқаларга беришлари, ишончли пароллардан фойдаланишлари ва уларни мунтазам равишда янгилашлари тавсия этилади. Шунингдек, улар ўз компютерлари ва мобил қурилмаларида антивирус дастурларини ўрнатишлари ва доимий равишда янгилаб туришлари лозим.
Киберхавфсизлик соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар учун жиноий ва маъмурий жавобгарлик белгиланган. Кибержиноятлар орасида компютер тизимларига рухсатсиз кириш, маълумотларни ўғирлаш ёки йўқ қилиш, компютер вируслари тарқатиш, фирибгарлик ва бошқалар бор.
Хулоса қилиб айтганда, киберхавфсизлик бугунги ахборот асрида жуда долзарб масала ҳисобланади. Ҳар биримиз ўз шахсий маълумотларимиз ва молиявий ресурсларимизни ҳимоя қилишда масъулиятли бўлишимиз, шунингдек, давлат органлари ва ташкилотлар ҳам бу борада зарур чораларни кўришлари лозим. Фақатгина биргаликдаги саъй-ҳаракатлар билан биз кибертаҳдидларга қарши самарали кураша оламиз ва хавфсиз онлайн муҳитни ярата оламиз.
Киберхавфсизлик маданиятини шакллантириш ва аҳолининг онлайн хавфсизлик бўйича саводхонлигини ошириш ҳам муҳим вазифалардан биридир. Бунинг учун таълим муассасаларида киберхавфсизлик бўйича дарслар ва тренинглар ўтказиш, оммавий ахборот воситаларида мавзуга оид кўрсатувлар ва мақолалар бериб бориш, ижтимоий рекламалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Шу йўл билан биз ёшларимизга киберхавфсизлик кўникмаларини сингдиришимиз ва уларни онлайн таҳдидлардан ҳимоя қилишимиз мумкин.
Халқаро миқёсда ҳам киберхавфсизлик масаласига катта эътибор қаратилмоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Европа Иттифоқи, НАТО каби ташкилотлар киберхавфсизлик соҳасида ҳамкорликни мустаҳкамлаш, тажриба алмашиш ва стандартларни ишлаб чиқиш борасида фаолият олиб бормоқда. Ўзбекистон ҳам бу жараёнларда фаол иштирок этиши ва илғор тажрибаларни ўрганиши муҳимдир.
Шуни унутмаслик керакки, технологиялар шиддат билан ривожланиб бораётган бир даврда киберхавфсизликка эътиборни сусайтирмаслик лозим. Янги таҳдидлар ва хавфлар пайдо бўлиши билан биз уларга қарши курашишнинг янги усулларини ишлаб чиқишимиз ва доимий равишда огоҳ бўлиб туришимиз зарур. Зеро, киберхавфсизлик барчамизнинг умумий масаламиз ва масъулиятимиздир.
Умид қиламизки, ушбу мақола сизга киберхавфсизликнинг аҳамияти ва ҳуқуқий жиҳатларини тушунишингизда ёрдам берди. Келинг, ҳаммамиз онлайн хавфсизлик маданиятини шакллантиришга ўз ҳиссамизни қўшайлик ва замонавий технологиялардан хавфсиз ва самарали фойдаланишни ўрганайлик. Ахборот технологиялари ҳаётимизни яхшилаш ва фаровонлигимизни ошириш учун хизмат қилсин!
Сурхондарё вилояр маъмурий суд
Бош консултанти
И.Шайманов