Маъмурий судлар томонидан ҳал қилув қарори қабул қилишнинг умумий қоидалари ҳақида.

Маъмурий суд  ишларини  юритиш тўғрисидаги кодекснинг                                                                154-167-моддалари  Маъмурий судлар томонидан ҳал қилув қарори қабул қилишнинг умумий қоидаларидан иборат.
154-модда  Ҳал қилув қарорини қабул қилиш
Суд ишни мазмунан кўриб чиқиш натижалари бўйича ҳал қилув қарорини қабул қилади. Суд ҳал қилув қарорини Ўзбекистон Республикаси номидан қабул қилади.Суднинг ҳал қилув қарори суд муҳокамаси тугаганидан кейин қабул қилинади. Суднинг ҳал қилув қарори қонуний ва асослантирилган бўлиши керак. У суд мажлисида текширилган далилларгагина асосланган бўлиши мумкин.
155-модда. Ҳал қилув қарори қабул қилинишининг сир тутилиши
Суднинг ҳал қилув қарори алоҳида хонада (маслаҳатхонада) қабул қилинади. Иш ҳайъатда кўриб чиқилаётганда ҳал қилув қарори судьялар маслаҳати сирини сақлаш таъминланадиган шароитларда, суд мажлисида иштирок этаётган судьялар томонидан кўпчилик овоз билан қабул қилинади.
Суд ҳал қилув қарорини қабул қилаётган маслаҳатхонада фақат ишни кўриб чиқаётган суд таркибига кирадиган судьялар бўлиши мумкин. Ушбу хонага бошқа шахсларнинг кириши, шунингдек суд таркибига кирмайдиган шахслар билан мулоқотда бўлишнинг бошқа усуллари тақиқланади. Судьялар ҳал қилув қарорини қабул қилиш чоғидаги муҳокама мазмуни тўғрисидаги, суд таркибига кирган айрим судьяларнинг нуқтаи назари ҳақидаги маълумотларни бирор-бир шахсга хабар қилишга, судьялар маслаҳати сирини бошқа усулда ошкор қилишга ҳақли эмас.
156-модда. Ҳал қилув қарорини қабул қилиш чоғида ҳал этиладиган масалалар
       Ҳал қилув қарорини қабул қилиш чоғида суд:
1)ишда иштирок этувчи шахсларнинг ўз талаблари ва эътирозларини асослантириш учун келтирган далиллари ва эътирозларига баҳо беради;
2)иш учун аҳамиятга эга бўлган қайси ҳолатлар аниқланганлигини ва қайсилари аниқланмаганлигини белгилайди;
3)ишда иштирок этувчи шахслар асос қилиб келтирган қайси қонун ҳужжатларини ушбу иш бўйича қўллаш мумкин эмаслигини ҳал қилади;
4)ушбу иш бўйича қайси қонун ҳужжатларини қўллаш зарурлигини аниқлайди;
5)ишда иштирок этувчи шахсларнинг қандай ҳуқуқ ва мажбуриятлари борлигини белгилайди;
6) талабни қаноатлантириш лозимлигини ёки лозим эмаслигини ҳал қилади.
Зарур бўлган ҳолларда, суд дастлабки ҳимоя чораларини сақлаб қолиш ёки бекор қилиш, ҳал қилув қарорининг ижросини таъминлаш, ҳал қилув қарорини ижро этишнинг тартиби ва муддати, ашёвий далилларнинг кейинги тақдири; суд харажатларини тақсимлаш билан боғлиқ бўлган бошқа масалаларни ҳам ҳал қилади.
Суд ҳал қилув қарорини қабул қилишда далилларни қўшимча текшириш ёки иш учун аҳамиятга эга бўлган ҳолатларни аниқлашни давом эттиришни зарур деб топса, суд муҳокамасини янгидан бошлайди, бу ҳақда ажрим чиқаради. Бундай ҳолда суд муҳокамаси фақат қўшимча текшириш эҳтиёжи бўлган ҳолатлар доирасида олиб борилади.
157-модда. Ҳал қилув қарорини тузиш
Ҳал қилув қарори суд мажлисида раислик қилувчи ёки ишни кўраётган суд таркибининг бошқа судьялари томонидан алоҳида ҳужжат тарзида ёзма шаклда тузилади. Ҳал қилув қарори судья томонидан имзоланади, иш ҳайъат томонидан кўрилган тақдирда эса, ҳал қилув қарорини қабул қилишда иштирок этган барча судьялар, шу жумладан алоҳида фикрга эга бўлган судьялар томонидан имзоланади. Ҳал қилув қарори бир нусхада тузилади ва ишга қўшиб қўйилади.
158-модда. Ҳал қилув қарорининг мазмуни
Суднинг ҳал қилув қарори кириш, баён, асослантирувчи ва хулоса қисмларидан иборат бўлади. Ҳал қилув қарорининг кириш қисмида ҳал қилув қарорини қабул қилган суднинг номи; суд таркиби, суд мажлиси котиби; иш рақами, ҳал қилув қарори қабул қилинган сана ва жой; талаб предмети; ишда иштирок этувчи шахслар, шунингдек уларнинг вакиллари ва суд процессининг бошқа иштирокчилари кўрсатилади. Ҳал қилув қарорининг баён қисмида ишда иштирок этувчи шахсларнинг арз қилинган талаблари ва эътирозлари, тушунтиришлари, аризалари ва илтимосномаларининг қисқача баёни бўлиши керак. Ҳал қилув қарорининг асослантирувчи қисмида:
ишнинг суд томонидан аниқланган ҳақиқий ҳолатлари;суднинг иш ҳолатлари тўғрисидаги хулосалари асосланган далиллар; суднинг у ёки бу далилларни рад қилганлигининг, ишда иштирок этувчи шахсларнинг важларини қабул қилганлигининг ёки рад этганлигининг асослари; ҳал қилув қарорини қабул қилишда суд амал қилган қонун ҳужжатлари ҳамда суд ишда иштирок этувчи шахслар асос қилиб келтирган қонун ҳужжатларини қўлламаганлигининг асослари кўрсатилиши керак.
Ҳал қилув қарорининг асослантирувчи қисмида Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарорларига ҳаволалар кўрсатилиши мумкин.
Ҳал қилув қарорининг хулоса қисмида арз қилинган талаблардан ҳар бирини тўлиқ ёки қисман қаноатлантириш ҳақидаги ёки қаноатлантиришни рад этиш тўғрисидаги хулосалар бўлиши керак.
Агар суд ҳал қилув қарорини ижро этиш тартибини белгилаган ёки унинг ижросини таъминлаш чораларини қабул қилган бўлса, бу ҳақда ҳал қилув қарорининг хулоса қисмида кўрсатилади.
Ҳал қилув қарорининг хулоса қисмида суд харажатларини ишда иштирок этувчи шахслар ўртасида тақсимлаш, ҳал қилув қарори устидан шикоят қилиш (протест келтириш) муддати ва тартиби кўрсатилади.

Сурхондарё вилоят маъмурий суди архив мудири

Н.Рахманова

Ўзбекистон Республикасининг “Давлат божи тўғрисида”ги Қонуни ва амалиётда вужудга келаётган муаммолар

Судлар томонидан давлат божини белгилаш, ундириш, уни қайтариб олиш ва уни тўлашдан озод қилиш соҳасидаги муносабатлар бевосита Ўзбекистон Республикасининг “Давлат божи тўғрисида”ги Қонуни билан тартибга солинади.
Мазкур Қонун маъмурий, фуқаролик ва иқтисодий судларга аризалар билан мурожаат қилганида, нотариал ҳаракатлар амалга оширилганида, фуқаролик ҳолати далолатномалари қайд этилганда, шу жумладан хорижга чиқиш ҳамда консуллик йиғимини тўлаш ва шу каби бир қатор ҳаракатлар учун ундириладиган давлат божларини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишга хизмат қилади.
Қонунда давлат божини тўловчи жисмоний ва юридик шахсларга қайси ҳолларда давлат божи тўлаши лозимлиги ҳамда айнан қайси жисмоний ва юридик шахс давлат божи тўлашдан озод қилинганлиги қатъий белгилаб берилган.
Судья томонидан ишни кўриш натижалари бўйича суд харажатларининг миқдорини белгилашда хатога йўл қўймаслик ва тарафлар ўртасида тақсимлаш масалаларини тўғри ҳал этиш қабул қилинган суд ҳужжатларининг қонунийлигини таъминловчи асосий мезонлардан бири бўлиб ҳисобланади.
 “Суд харажатлари” деганда  давлат божи ва ишни кўриш билан боғлиқ суд чиқимлари, почта харажатлари тушунилади.
Давлат божи қуйидагилардан ундирилади:
фуқаролик ишлари бўйича судларга бериладиган даъво аризаларидан, иқтисодий судларга бериладиган даъво аризаларидан, маъмурий судларга бериладиган аризалар, маъмурий судларнинг ҳал қилув қарорлари, иш юритишни тугатиш тўғрисидаги, даъвони кўрмасдан қолдириш ҳақидаги, суд жарималарини солиш тўғрисидаги ажримлар устидан бериладиган апелляция, кассация ва назорат шикоятларидан, шунингдек маъмурий судлар томонидан ҳужжатларнинг дубликатларини ва кўчирма нусхаларини берганлик учун;
 нотариуслар ва Ўзбекистон Республикасининг консуллари томонидан нотариал ҳаракатларни амалга оширганлик учун;
ФХДЁ  фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этганлик учун, шунингдек фуқароларга фуқаролик ҳолати далолатномалари қайд этилганлиги тўғрисида такрорий гувоҳнома берганлик учун ҳамда фуқаролик ҳолати далолатномалари ёзувига ўзгартишлар, қўшимчалар, тузатишлар киритилиши ва унинг қайта тикланиши муносабати билан гувоҳнома берганлик учун;
 юридик шахсларни ва якка тартибдаги тадбиркорларни давлат рўйхатидан ўтказганлик учун;
 ов қилиш ҳуқуқига доир рухсатнома берганлик учун;
 ихтиролар, фойдали моделлар, саноат намуналари, селекция ютуқлари, товар белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари, товар келиб чиққан жой номлари, интеграл микросхемалар топологиялари, электрон ҳисоблаш машиналари учун яратилган дастурлар ва маълумотлар базаларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш учун;
 чет эллик юридик шахслардан кўргазма юкларини расмийлаштирганлик, чет эллик юридик шахсларга божхона юк декларацияси бланкларини реализация қилганлик учун;
 фаолиятнинг айрим турларини амалга оширишга доир лицензиялар ва рухсатномалар берганлик учун. Ва бошқа шу каби ҳолатларда.
Ушбу Қонуннинг 10-моддасига кўра, маъмурий судларда давлат божини тўлашдан қуйидагилар озод қилинади:
-тадбиркорлик субъектлари — тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузаётган давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан судга мурожаат қилганда;
-Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси ва унинг ҳудудий бошқармалари — давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан палата аъзоларининг манфаатларини кўзлаб берилган аризалар бўйича;
– нодавлат нотижорат ташкилотлари — ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузаётган давлат органларининг ғайриқонуний қарорлари, улар мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан судга шикоят қилганда;
– Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича республика кенгаши ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича ҳудудий кенгашлар — фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузаётган давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан судга шикоят қилганда;
– ногиронлиги бўлган шахсларнинг жамоат бирлашмалари, шунингдек уларнинг муассасалари, ўқув-ишлаб чиқариш корхоналари ва бирлашмалари — ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузаётган давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг ғайриқонуний қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан судга шикоят қилганда;
– давлат солиқ хизмати органлари, молия ва божхона органлари — барча ишлар ҳамда ҳужжатлар бўйича;
-прокуратура органлари — давлатнинг, юридик ва жисмоний шахсларнинг манфаатларини кўзлаб бериладиган аризалар юзасидан;
– адлия органлари — давлатнинг, юридик ва жисмоний шахсларнинг манфаатларини кўзлаб бериладиган аризалар юзасидан;
-юридик ва жисмоний шахслар — давлат ижрочисининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан бериладиган аризалар (шикоятлар) бўйича;
-Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва туманлар фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгашлари — фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгаларининг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини бузаётган давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгаларининг манфаатларини кўзлаб бериладиган аризалар (шикоятлар) юзасидан;
-Ўзбекистон Республикасининг Монополияга қарши курашиш қўмитаси ва унинг ҳудудий органлари — ўз зиммасига юклатилган ваколатларга мувофиқ судлар кўриб чиқиши учун бериладиган аризалар юзасидан;
– Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлиги ва унинг ҳудудий органлари — ўз зиммасига юклатилган ваколатларга мувофиқ судлар кўриб чиқиши учун бериладиган аризалар юзасидан;
– Ўзбекистон Республикаси Капитал бозорини ривожлантириш агентлиги ва унинг ҳудудий органлари — ўз зиммасига юклатилган ваколатларга мувофиқ судлар кўриб чиқиши учун бериладиган аризалар юзасидан;
– мулкдорлар — хусусий мулк ҳуқуқини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги тўғрисида давлат органларининг ва бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг қарорлари, улар мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан судга шикоят қилиш ҳақидаги ишлар юзасидан;
– чет эл инвестициялари иштирокидаги акциядорлик жамиятлари — уларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги тўғрисидаги аризалар (шикоятлар) юзасидан;
– тарафлар — муайян яшаш жойига эга бўлмаган шахсни реабилитация марказига жойлаштириш ҳақидаги ишлар юзасидан;
– Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлиги ҳузуридаги Маданий мерос департаменти ва унинг ҳудудий бошқармалари — моддий маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланишга доир ишлар юзасидан;
-Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакил — тадбиркорлик субъектлари манфаатларини кўзлаб берилган аризалар (шикоятлар) юзасидан.
Бироқ, ушбу Қонун билан давлат божини тўлашдан озод қилинган қуйидаги шахсларнинг талабларини қаноатлантириш тўлиқ ёки қисман рад этилган тақдирда, давлат божи шу шахслардан талабларнинг қаноатлантирилиши рад этилган миқдорига мутаносиб равишда ундирилади:
тадбиркорлик субъектлари — тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузаётган давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан судга мурожаат қилганда;
Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси ва унинг ҳудудий бошқармалари — давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан палата аъзоларининг манфаатларини кўзлаб берилган аризалар бўйича;
юридик ва жисмоний шахслар — давлат ижрочисининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан бериладиган аризалар (шикоятлар) бўйича;
-Ўзбекистон Республикасининг Монополияга қарши курашиш қўмитаси ва унинг ҳудудий органлари — ўз зиммасига юклатилган ваколатларга мувофиқ судлар кўриб чиқиши учун бериладиган аризалар юзасидан;
Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлиги ва унинг ҳудудий органлари — ўз зиммасига юклатилган ваколатларга мувофиқ судлар кўриб чиқиши учун бериладиган аризалар юзасидан шахсларнинг талабларини қаноатлантириш тўлиқ ёки қисман рад этилган тақдирда, давлат божи шу шахслардан талабларнинг қаноатлантирилиши рад этилган миқдорига мутаносиб равишда ундирилади.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексининг 115-моддасига кўра, ҳал қилув қарори ўз фойдасига чиқарилган тарафга иш бўйича барча суд харажатлари бошқа тараф ҳисобидан ундирилиб берилади.
Агар давлат божи тўлашдан озод қилинган давлат органлари, юридик шахслар ва фуқароларнинг манфаатини кўзлаб ариза киритган бўлса, агар ариза рад этилса, манфаати кўзланган шахсдан давлат божи ундирилади.
Суд ҳужжатида давлат божини тўлиқ ёки қисман қайтариш учун асос бўладиган ҳолатлар кўрсатилади.
Агар давлат божи тўланган, лекин судга келиб тушмаган ёки ушбу суд қайтарган аризалар (шикоятлар), апелляция, кассация шикоятларига доир давлат божлари ҳамда божни тўлиқ ёки қисман қайтариш назарда тутиладиган суд ҳужжатларига доир суд томонидан берилган маълумотномага асосан қайтарилади.
Давлат божи Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексининг 112-моддасига асосан давлат бюджетидан қайтарилади.
Давлат божи қуйидаги ҳолларда тўлиқ ёки қисман қайтарилиши керак:
1) давлат божи қонун ҳужжатларида талаб қилинганидан ортиқча миқдорда тўланганида;
2) суд даъво аризасини (аризани, шикоятни) қайтарганда ёки қабул қилишни рад этганда, шунингдек нотариус нотариал ҳаракатларни амалга оширишни рад этганда;
3) апелляция, кассация ва назорат шикояти қайтарилганда ёки уни қабул қилиш рад этилганда;
4) давлат божи тўланган даъво аризаси (ариза, шикоят) ёки апелляция, кассация ва назорат шикояти судга келиб тушмаганда;
5) агар иш судга тааллуқли бўлмаса, ишни юритиш тугатилганда;
6) ариза кўрмасдан қолдирилганда, агар у муомалага лаёқатсиз шахс томонидан берилган бўлса.
Мазкур Қонунга кўра фуқаролик ишлари бўйича судга никоҳни бекор қилиш ҳақидаги даъво аризалари билан мурожаат қилинганда, базавий ҳисоблаш миқдорининг 2 баравари миқдорида давлат божи тўланиши кўрсатилган, маъмурий судларга  давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг қарорлари, уларнинг мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан берилган аризалар (шикоятлар) бўйича фуқаролардан базавий ҳисоблаш миқдорининг 1 баравари миқдорида давлат божи тўланиши кўрсатилган, бу ҳолат судга мурожаат қилаётган фуқароларнинг эътирозларига сабаб бўлмоқда.
Келгусида, мазкур Қонунга ўзгартириш киритилиб, фуқаролик ишлари бўйича судга ва маъмурий судига фуқароларнинг ариза (шикоят), даъво ариза билан мурожаат қилиши учун давлат божи миқдорини тенг қилиб белгиланиши мақсадга мувофиқ бўлади деб ўйлайман.
 
Сурхондарё вилоят маъмурий суди
судьяси Х.Рахимова

Киберхавфсизлик

Киберхавфсизлик нима?
У компьютерлар, серверлар, мобиль қурилмалар, тармоқлар ва электрон тизимлар орқали яратилган ва қайта ишланадиган маълумотларни ҳимоя қилиш учун амалга ошириладиган процедуралар ва воситалар тўплами сифатида белгиланиши мумкин. Оддий қилиб айтганда, киберхавфсизлик – бу муҳим тизимлар ва нозик маълумотларни рақамли ҳужумлардан ҳимоя қилиш амалиётидир.
Киберхавфсизлик одатда кибертаҳдидлар ва кибержиноятлар билан боғлиқ. Бироқ, бу, шунингдек, маълумотни ҳимоя қилиш ва ҳар қандай ташкилот ёки шахс дучор бўлган киберҳужумларнинг олдини олиш ёки аниқлаш учун яхши амалиётлар билан боғлиқ. Бундан келиб чиқадики, киберхавфсизликнинг мақсадларидан бири мижозлар, этказиб берувчилар ва умуман бозор ўртасида ишончни шакллантиришдир.
Киберхавфсизлик тизими нима?
Кучли киберхавфсизлик тизимига эга бўлишнинг аҳамияти, асосан, киберҳужумларнинг ташкилотларга олиб келадиган кўплаб оқибатларидан қочишдир:
• Иқтисодий йўқотишлар. Тўловни тўланг, зарарни бартараф этиш учун ихтисослашган дастурий таъминот компаниясига тўланг, алданган молиявий суммани алмаштиринг, қонуний даъвонинг нархи ва муаммо ҳал қилинаётганда даромад йўқолиши.
• Обрўга путур етказиш. Киберҳужум мижоз, ходим ёки етказиб берувчи ҳақидаги маълумотларнинг сизиб чиқишига олиб келиши мумкин, бу эса ташкилотдаги асосий манфаатдор томонларга ишончсизликни келтириб чиқаради.
• Маълумотлар ва жиҳозларни ўғирлаш. Кўп ҳолларда кибержиноятчилар ташкилотларнинг алоқаларини ноқонуний равишда ушлаб турадилар, шахсий маълумотларни ўғирлашади ва улардан розилигисиз фойдаланадилар ва улар сақланадиган компьютер тизимларига ноқонуний киришади.
• Юридик таъсирлар. Ташкилотлар учинчи шахсларнинг маълумотларини тўғри ҳимоя қилмаса, ҳуқуқий оқибатларга олиб келади. Шахсий маълумотларга таъсир кўрсатадиган баъзи хавфсизлик ҳодисалари ҳуқуқий оқибатларга олиб келиши ва бошқа хусусий ва давлат ташкилотлари томонидан санкцияларга олиб келиши мумкин.
• Ахборотни йўқотиш. Ахборот компаниянинг энг муҳим активидир. Ҳужжатлар барча турдаги маълумотларни ўз ичига олади: счёт-фактуралардан тортиб мижознинг шахсий маълумотлари билан маълумотлар базаларигача. Ушбу маълумотларнинг ўғирланиши ёки йўқолиши компаниянинг омон қолиши учун жиддий зарба бўлиши мумкин.
Киберхавфсизлик ва касбий фирибгарлик
Киберхавфсизлик бўйича кўплаб профессионал китоблар ва мақолалар деярли бутунлай ташкилотларга ташқи таҳдидлар билан боғлиқ. Фишинг, найза-фишинг, рансомwаре, кейлоггерлар, вируслар, троянлар, жосуслик дастурлари, реклама дастурлари, зарарли дастурлар, ўртадаги одам, эксплуатация – бу ташқи ҳужумларнинг барча шакллари бўлиб, улар тизимни бузишга, махфий маълумотларни ўғирлашга ёки маълумотларни ўғирлашга олиб келади. ташкилотнинг ёки унинг мижозларининг молиявий активлари.
Бироқ, суд-тиббиёт эксперти сифатидаги тажрибамга кўра, сўнгги йилларда ташкилотлар томонидан ишончли одамлар томонидан амалга оширилган ички ҳужумлар муҳимроқ бўлиб, жиддий фирибгарлик таҳдидларига олиб келди. Бугунги кунда бу директорлар ва раҳбарларни ташқи ҳужумлардан кўра бир хил ёки кўпроқ ташвишлантирадиган муаммо.
Киберфирибгарлик нима
Сертификатланган фирибгарлик экспертлари ассоциацияси томонидан олиб борилган яқинда ўтказилган тадқиқот шуни тасдиқладики, рақамли ахборот хавфсизлиги ташкилотлар учун долзарб муаммо бўлиб, директорлар ва раҳбарлар келажакда муаммо янада ёмонлашишини кутишмоқда:
“Киберфирибгарлик (масалан, ишбилармонлик электрон почта хабарларини бузиш, хакерлик, тўлов дастури ва зарарли дастурлар) энг юқори хавф соҳаси бўлиб қолмоқда, респондентларнинг 85 фоизи аллақачон бу схемаларнинг ўсишини кўришган ва 88 фоизи кейинги даврда янада ошишини кутишмоқда. йил.”
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, киберхавфсизлик глобал муаммодир. Дарҳақиқат, 2001 йилда Кибер жиноятлар бўйича Будапешт конвенцияси яратилган бўлиб, у Эвропа Иттифоқи томонидан илгари сурилган халқаро шартнома бўлиб, халқаро ҳамкорликни кенгайтириш ва компьютер жиноятлари ва жиноий фаолиятга қарши курашиш мақсадида давлатлар ўртасида уйғун ҳуқуқий асосларни яратиш мақсадида. Интернетда.
Киберфирибгарликка мисоллар
К. Бранcик компьютер фирибгарлиги ҳақидаги китобида 1982 йилда Турман Стенли Данн томонидан ёзилган мақоладан иқтибос келтиради, унда касбий фирибгар жиноят содир этишда фойдаланиши мумкин бўлган иш услуби тасвирланган. Ушбу муаллифнинг фикрига кўра, компьютерда фирибгарлик манипуляциясининг учта шакли мавжуд:
• Кириш транзакцияларини манипуляция қилиш схемалари. Буларга қуйидагилар киради:
– Четдан ташқари транзакциялар: қўшимча транзакцияларни тузиш ва уларни тизим томонидан қайта ишланиши.
– Транзакцияларни киритмаслик: Жиноятчилар тегишли рухсат берилган транзакцияларни киритмаслик орқали катта фойда олишлари мумкин.
– Транзакцияларни ўзгартириш: тўғри рухсат этилган пул операцияси миқдорини ўзгартириш орқали сохта даромадлар амалга оширилиши мумкин.
– Тузатиш операцияларидан нотўғри фойдаланиш: Бу эрда «тузатиш» атамаси ўтмишдаги хатолар ёки ноаниқликларни пул билан тузатишга ишора қилади. Кўпинча тузатиш операциялари тегишли назоратсиз амалга оширилади. Натижада катта ҳажмдаги касбий фирибгарлик бўлиши мумкин.
– Хатоларни тузатиш тартиб-қоидаларини суиистеъмол қилиш: хатоларни тузатиш ниқоби остида айбдорлар томонидан миллионлаб долларлар ўзлаштирилди.
• Рухсатсиз дастурни ўзгартириш схемалари, масалан:
– Бузилиш: дастурларни ўзгартириш учун жуда кўп стратегиялар мавжуд, масалан, кўп манбалардан кичик суммаларни ўчириш.
– Ҳужжатсиз транзакция кодлари: компьютерни ҳужжатсиз турдаги операцияларни қабул қилиш учун дастурлаш орқали жиноятчилар жуда қисқа вақт ичида катта фойда олишни ташкил қилишлари мумкин.
– Балансни манипуляция қилиш: Инсофсиз дастурчи тегишли дастурларни ўзгартириши мумкин, шунда барча жами ва баланслар исталган кун учун тўғри кўринади.
– Қасддан нотўғри ҳисобот бериш: нотўғри маълумотларга сабаб бўлиши учун ўзгартирилган дастур жиноятчининг ҳисобига тўловни қўлламайди (тўлов бошқа ҳисоб рақамига қўлланилади) ёки жиноятчининг ҳисобига тўлов (кредитлаш керак бўлган ҳисоб) киритилади. эълон қилинмаган).
– Файлни оʻзгартириш: Ҳисоб ҳолатидаги махфий оʻзгаришларни амалга ошириш учун дастурларни оʻзгартириш.
• Файлларни ўзгартириш ва алмаштириш схемалари. Буларга қуйидагилар киради:
– Жонли асосий файлга кириш: пул суммаларини оʻзгартириш ёки бошқа маʼлумотларга оʻзгартириш киритиш мумкин боʻлган оʻзгаришларни амалга ошириш учун дастурдан фойдаланиш.
– Ҳақиқий ҳаёт учун сохта версияни алмаштириш: жиноятчи асосий файлга кириш ҳуқуқига эга бўлади, нусха олади ва фақат бир нечта ўзгартиришларни киритади. Кейин янги яратилган файл жонли файл билан алмаштирилади ва маълумотлар кутубхонасига қайтарилади.
– Қайта ишлашдан олдин транзакция файлларига кириш ва уларни ўзгартириш: Ушбу турдаги схемада иштирок этиши мумкин бўлган фирибгарлик ҳаракатларига кириш транзакцияларини қўшиш, ўзгартириш ва ўчириш киради.
Киберфирибгарлик хавфини қандай камайтириш мумкин?
Биз дуч келадиган муаммо мураккаб характерга эга, таҳдидлар вақт ўтиши билан ўзгаради ва фирибгарлик схемаларини амалга оширишда фойдаланиладиган воситалар уларга қарши курашиш учун ишлаб чиқилган янги технологиялар ва дастурий таъминотга мослашади. Шу сабабли, киберфирибгарликни аниқлаш қийин ва ҳужумлар узоқ вақт давомида аниқланмасдан қолиши мумкин, бу эса ташкилотлар учун катта фирибгарлик йўқотишларига олиб келади.
Шу сабабларга кўра мен профилактикага сармоя киритишни тавсия қиламан. Киберфирибгарликка қарши курашиш учун тавсия этилган назорат воситаларидан баъзилари қуйидагилардан иборат:
• Тренинг: Ахборот махфийлиги ва маълумотларни ҳимоя қилиш бўйича тренингдан ташқари, фирибгарликнинг олдини олиш ва аниқлашнинг биринчи босқичи ташкилотга таъсир қилиши мумкин бўлган таҳдидларни (яъни, фирибгарлик схемаларини) билишдир.
• ССЛ сертификатлари: ССЛ (Сеcуре Соcкетс Лаер) сертификатлари шифрланган алоқа протоколлари ёрдамида сервер идентификаторини аутентификация қилиш учун ишлатилади. Сеансларда алмашинадиган махфий маълумотларни ҳимоя қилинг ва рухсат этилмаган шахслар томонидан ушланиб қолишдан сақланинг.
• Фаэрволлар: хавфсизлик девори ва антивирусни жорий қилиш ташкилотларнинг киберхавфсизлигини кафолатлаш учун зарур. Фаэрволлар – бу компьютердан тармоққа ва тармоқдан компьютерга киришни бошқаришга қодир компьютер дастурлари.
• Антималwаре: Антивируслар, шу билан бирга, вируслар келтириб чиқарадиган инфекцияларнинг олдини олади ёки уларга қарши курашади. Улар зарарли дастурлар, тўлов дастурлари ва Интернетда тез-тез тарқаладиган вирусларнинг бошқа турларидан ҳимоя қилишни таклиф қилади. Антималwаре ва антивирус дастурлари компаниянинг барча компьютерларини ҳимоя қилиш учун жуда муҳимдир.
• Икки факторли аутентификация (2ФА): Бу фойдаланувчи ўз шахсини камида икки хил усулда тасдиқлашдан иборат хавфсизлик жараёнидир.
• Захира: Ахборотни заҳиралаш ҳар қандай ташкилотда вақти-вақти билан амалга оширилиши керак бўлган энг муҳим вазифалардан бири бўлиб, юқори қўшимча қиймат таклиф қилади.
• Идентификация ва паролни бошқариш тизими: Фойдаланувчининг профиллар, роллар ва бизнес қоидалари асосида маҳаллий ва/ёки булут иловаларига киришини бошқариш.
• Хавфсиз ўчириш: сақланган маълумотларни қайтариб бўлмайдиган тарзда ўчириб ташлашни кафолатлаш учун файлларни ўчириш ва ҳатто сақлаш қурилмаларини форматлаш этарли эмас.
• Фирибгарлик хавфини баҳолаш: Ташкилотга таъсир кўрсатиши мумкин бўлган фирибгарлик рисклари, шу жумладан кибер-фирибгарлик ҳақида сўров ўтказинг.
• Мавжуд бошқарув воситаларини баҳолаш: Фирибгарлик хавфини баҳолашнинг иккинчи босқичи жорий назорат воситалари аниқланган таҳдидларни юмшатиш ёки йўқлигини аниқлашдан иборат.
• Бошқариш воситаларини ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш: Агар мавжуд назорат воситалари, хоҳ профилактик, хоҳ детектив бўлсин, фирибгарлик хавфини баҳолашда аниқланган хавфларни қисман ёки тўлиқ юмшата олмаса, янги назорат воситаларини такомиллаштириш ва/ёки лойиҳалаштириш зарур.
Шубҳасиз, яхши тизим профилактик ва детектив ички назорат, юқоридаги адекват оҳанг билан биргаликда йўқотиш миқдорини ҳам, фирибгарлик схемаси очилмаган вақтни ҳам камайтиради.
Сурхондарё вилоят маъмурий судининг бош консультанти
(ахборот-коммуникация технологиялари бўлими)                                           И.Шайманов

“Аёллар дафтари”га киритилган хотин-қизларга ҳуқуқий ёрдам кўрсатилди

Ўзбекистон Республикаси Оила кодексига мувофиқ эр ва хотин оилада тенг ҳуқуқлардан фойдаланади ва улар тенг мажбуриятларга эгадирлар, эр ва хотиннинг ҳар бири машғулот тури, касб ва яшаш жойини танлашга эркиндир.

Тарихдан маълумки, меҳнат турлари ва санъат дастлаб аёл зоти томонидан кашф этилган, эркаклар эса уларни ривожлантириб, такомиллаштирган. Демак, ҳозирги замон цивилизациясининг ибтидосида аёл турган.

Аёлларнинг эркаклар билан ҳақиқий тенглигига эришиш борасида қўлга киритилган муайян ютуқларга қарамай, ҳамон уларнинг турли хил муаммолари мавжуд.

Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан сўнг қабул қилинган қонунларимизда аёл ҳуқуқларига инсон ҳуқуқининг алоҳида ажралмас қисми сифатида қарала бошланди.

Хотин-қизлар ҳуқуқ ва эркинларини қонун талаби асосида таъминлаш муаммоси турли омилларга, жумладан, жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожлангани, умумий маданият, фуқаролик жамиятининг шаклланиш даражасига боғлиқ. Гендер муаммосини ҳал этиш учун давлат ва жамиятнинг биргаликдаги куч-ғайрати талаб қилинади. Яъни гендер тенглиги давлатнинг ҳимоя сиёсати ҳамда хотин-қизларнинг ташаббуси орқали амалга оширилиши мумкин. Бу эса, келажакда сиёсий фаол, ҳуқуқий билимга эга, фуқаролик жамияти қуришга камарбаста фаол аёллар сафини янада кенгайтириш имконини беради.

Янгиланаётган Ўзбекистонда хотин-қизларнинг давлат бошқарувидаги фаоллигини оширишга қаратилган хотин-қизларга оид давлат сиёсатини қўллаб-қувватлаш ҳамда ривожлантириш борасида амалга оширилаётган ислоҳотлар бунинг исботидир.

Жамиятда хотин-қизларнинг ҳар томонлама қуллаб-қувватлаш ва уларга ижтимоий кўмаклашиш борасида бир қатор чора-тадбирлар ишлаб чиқилмоқда ва белгиланган чора-тадбирларни ижросини таъминлаш борасида барча соҳа вакиллари биргаликда сайю-ҳаракат қилишмоқда.

Жумладан, жорий йилнинг 4 октябрь куни Сурхондарё вилоят маъмурий судининг судьялари Х.Рахимова, О.Эронқулов, С.Халматов ва Б.Эргашевлар томонидан Термиз шаҳридаги “Дўстлик” МФЙ, “Навруз” МФЙ, “Байналминал” МФЙ ва “Турон” МФЙда “Аёллар дафтари”га киритилган фуқаролар билан сайёр қабуллар ўтказиб, маҳалла фуқароларига “Оила институтини мустаҳкамлаш ва хотин-қизларни қўллаб-қувватлашга мутасадди вазирлик ва идораларнинг ўзаро ҳамкорлигини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қўшма қарорнинг мазмун моҳияти ҳамда аёллар ва хотин-қизлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, аёллар ва хотин-қизлар ҳуқуқбузарлиги ва жиноятчилигини олдини олиш борасида ҳуқуқий тушунтириш берилди.

Сайёр қабул жараёнида мурожаат қилган хотин-қизларнинг суд-ҳуқуқ масалалари бўйича ва бошқа турли муаммолари юзасидан ҳуқуқий ёрдам кўрсатилди.

Сайёр қабул жараёнида маҳалла раислари ва мутасаддий ходимлари судьяларга яқиндан кўмаклашиб, қабулда келган хотин-қизларни муаммоларини ҳал этиш борасида шароит яратиб беришди.

Сайёр қабул жараёнида мурожаат қилганларнинг аксарияти суд-ҳуқуқ масалаларидан ташқари, иш билан таъминлаш, ўзларининг тадбиркорлик фаолиятини йўлга қўйиш учун моддий ёрдам бериш, бепул тиббий ёрдам кўрсатиш ва бошқа ижтимоий масалалар бўйича мурожаат қилишди. 

Сурхондарё вилоят

маъмурий судининг судьяси                                    Х.Рахимова

Перейти к содержимому